Αιτητής:
Πολιτιστικό Ίδρυμα Αγίου Δημητρίου
Ενδιαφερόμενες κοινότητες:
(σχετικοί φορείς και συνεχιστές του στοιχείου)
Aγγειοπλάστριες, Κοινοτικό Συμβούλιο Αγίου Δημητρίου, Μουσείο Παραδοσιακής Αγγειοπλαστικής Αγίου Δημητρίου, Πολιτιστικό Ίδρυμα Αγίου Δημητρίου, Ιερά Μητρόπολη Μόρφου.
Πεδίο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς:
παραδοσιακές χειροτεχνίες
Γεωγραφική Κατανομή:
Με την αγγειοπλαστική του κόκκινου πηλού ασχολήθηκαν κυρίως γυναίκες τεχνίτριες στην ορεινή περιοχή του Τροόδους – ιδιαίτερα στον Άγιο Δημήτριο Μαραθάσας, στο Φοινί και στα Καμινάρια – και στον Κόρνο, στην Κλήρου, στη Βίκλα και στο Κλωνάρι.
Σύντομη περιγραφή:
Η παραδοσιακή αγγειοπλαστική του κόκκινου πηλού αφορά την κατασκευή αγγείων από κόκκινο πηλό, με σκοπό να χρησιμοποιούνται τόσο ως μαγειρικά σκεύη όσο και για τη μεταφορά, διατήρηση και φύλαξη τροφών. Η κατασκευή των αγγείων είναι εξ ολοκλήρου χειροποίητη, με κύριο εργαλείο τον χαμηλό, αργόστροφο, ποδοκίνητο τροχό, πάνω στον οποίο τοποθετείται ο πηλός και διαμορφώνονται τα αγγεία. Το κοκκινωπό χρώμα των αγγείων οφείλεται στον πηλό, ο οποίος φτιάχνεται από ντόπιο κόκκινο χώμα - από την περιοχή Πετσούνας και την περιοχή Μονή - αναμειγμένο με νερό. Η αγγειοπλαστική του κόκκινου πηλού διαδόθηκε στην κοινότητα Αγίου Δημητρίου στα τέλη του 19ου αιώνα. Ήταν μια τέχνη με την οποία ασχολείτο όλη η οικογένεια, καθώς οι γυναίκες μαστόρισσες (κουτσατζιήνες) κατασκεύαζαν τα αγγεία και οι άνδρες τους εκτελούσαν τις βοηθητικές εργασίες.
Αναλυτική περιγραφή:
Για την κατασκευή των αγγείων στον Άγιο Δημήτριο χρησιμοποιούνταν από παλιά τοπικές πρώτες ύλες και σε αυτές οφείλεται το χρώμα και η ποιότητα των αγγείων. Το χώμα το προμηθεύονταν από την περιοχή Πετσούνας και την περιοχή Μονή. Το κτυπούσαν με τη ματσόλα στο εργαστήρι, το κοσκίνιζαν και το ζύμωναν με νερό. Χρησιμοποιούσαν χώμα και από τις δύο τοποθεσίες (μισό - μισό), καθώς το ένα ήταν αργιλώδες και το άλλο αμμώδες. Ο συνδυασμός των δύο εξασφάλιζε την επιτυχία του αγγείου. Τα αγγεία φτιάχνονταν στις αυλές των σπιτιών, στον ειδικό τροχό, τον οποίο κατασκεύαζαν οι ίδιοι οι αγγειοπλάστες. Ο τροχός ήταν ξύλινος, χαμηλός, ποδοκίνητος και αργόστροφος. Το γύρισμα με το πόδι άφηνε ελεύθερα τα χέρια για το πλάσιμο του αγγείου.
Η διακόσμηση των αγγείων ήταν απλή, στικτή, εμπίεστη ή εγχάρακτη και γινόταν με μικρά κομμάτια ξύλου. Η ίδια διακόσμηση γραμμικών σχεδίων συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Αξίζει να σημειωθεί ότι ορισμένες αγγειοπλάστριες χάραζαν πριν από το ψήσιμο το αρχικό του ονόματός τους πάνω στα αγγεία που κατασκεύαζαν, ως διακριτικό. Τα είδη αγγείων που κατασκευάζονταν περιλαμβάνουν μαγειρικά σκεύη (κατσαρόλες και πιάτα), πιττόπλακες (δίσκους για το ψήσιμο πίττας), γαλευτήρια, κούμνες, κούζες, βάττες με καννουρούι (σωληνωτή προχοή), τζυβέρτια (κυψέλες), καπνιστήρια, γλάστρες και μικρά διακοσμητικά αγγεία. Σπανιότερα σχήματα ήταν η μερρέχα (μυροδόχη) και η αλατέρα (μικροσκοπικό κύπελλο για το αλάτι). Σήμερα κατασκευάζονται κυρίως διακοσμητικά αγγεία, καπνιστήρια, μικρές κούζες και μικρές κούμνες (για το γάλα).
Τα καμίνια στα οποία ψήνονταν τα αγγεία ήταν κυλινδρικά και ανοικτά στο πάνω μέρος. Μεταξύ του κάτω μέρους (θάλαμος της φωτιάς) και του επάνω μέρους, όπου τοποθετούσαν τα αγγεία για το ψήσιμο, υπήρχε διαχωριστική σχάρα. Το γέμισμα του καμινιού γινόταν από πάνω. Σε κάθε γειτονιά υπήρχε ένα καμίνι, το οποίο χρησιμοποιούσαν συνεταιρικά οι αγγειοπλάστριες, βοηθώντας η μια την άλλη. Τα αγγεία ψήνονταν στους 800 βαθμούς και έπαιρναν ροδοκόκκινο χρώμα. Το καλό ψήσιμο απαιτούσε τεχνογνωσία και πείρα. Σήμερα, το ψήσιμο των αγγείων αναλαμβάνει η Υπηρεσία Κυπριακής Χειροτεχνίας. Το ψήσιμο σε σύγχρονο φούρνο δίνει στα αγγεία ομοιόμορφο ροδοκόκκινο χρώμα, χωρίς τυχόν μαυρίσματα που μπορούσαν να προκληθούν από το καμίνιασμα σε φούρνο με ξύλα. Παράλληλα με τα εργαστήρια εκμάθησης της τέχνης που διοργανώνει το Μουσείο Παραδοσιακής Αγγειοπλαστικής Αγίου Δημητρίου, γίνονται προσπάθειες να επαναλειτουργήσει παραδοσιακός φούρνος με ξύλα στο χωριό, ώστε να αναβιώσει ο παραδοσιακός τρόπος καμινιάσματος με ξύλα.
Ενδεικτική βιβλιογραφία και τεκμηρίωση:
London, G., Egoumenidou, F., Karageorghis, V., 1990: Traditional Pottery in Cyprus.
Ionas, I. 1998. Pottery in the Cyprus Tradition. Publications of the Cyprus Research Centre XXIII: Nicosia.
Κοκκινόφτα, Κ., 2007. Άγιος Δημήτριος Mαραθάσας. Λευκωσία.
Father Dometios, London, G., 2015. “Museum of Traditional Pottery in Agios Demetrios (Marathasa)” στο Cyprus Today, v. LIII No 3, July – September 2015, pp. 30-34.
Ντοκιμαντέρ:
Gloria London, “Women Potters of Cyprus” (Λευκωσία 2000, Τετρακτύς, διάρκεια 26΄)
Ταινία:
«Παραδοσιακοί αγγειοπλάστες του κόκκινου πηλού στην Κύπρο». Σκηνοθεσία: Μάρω Θεοδοσιάδου. Έρευνα: Ευφροσύνη Ηγουμενίδου και Ελένη Λάμπρου (συμπαραγωγή της Ερευνητικής Μονάδας Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου, του Πολιτιστικού Κέντρου Ομίλου Λαϊκής και του ΡΙΚ, Λευκωσία 2007, διάρκεια 87΄)
Επικοινωνία:
π. Δομέτιος, Αντιπρόεδρος Πολιτιστικού Ιδρύματος Αγίου Δημητρίου
Φαξ: 25462244
Email: pdometios@yahoo.com