Αιτητής:
Κοινοτικό Συμβούλιο Φοινιού
Ενδιαφερόμενες κοινότητες (σχετικοί φορείς και συνεχιστές του στοιχείου):
Κοινοτικό Συμβούλιο Φοινιού εκ μέρους της κοινότητας Φοινιού, Θεοφάνης Πηλαβάκης (ιδιοκτήτης του «Πηλαβάκειου Μουσείο» στο κέντρο της κοινότητας Φοινιού, ένα μοναδικό στο είδος του αγροτικό μουσείο λαϊκής τέχνης για την προβολή της αγγειοπλαστικής τέχνης του Φοινιού), Γιώτα Αριστείδου Δημοσθένους (ιδιοκτήτρια εργαστηρίου αγγειοπλαστικής στην κοινότητα Φοινιού), Σύνδεσμος Αποδήμων και Φίλων Φοινιού (με σημαντική οικονομική και άλλη βοήθεια και εκστρατεία τα τελευταία τριάντα χρόνια για τη διάσωση και αναβίωση της παραδοσιακής Φοινιώτικης αγγειοπλαστικής τέχνης στην κοινότητα).
Πεδίο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς:
Παραδοσιακές χειροτεχνίες
Έτος εγγραφής:
2017
Γεωγραφική κατανομή:
Στην ιδιαίτερη μορφή της, η αγγειοπλαστική τέχνη του Φοινιού εντοπίζεται στην κοινότητα αυτή. Παλαιότερα, η αγγειοπλαστική τέχνη του Φοινιού μεταδόθηκε στους γειτονικούς οικισμούς Aγίου Δημητρίου και Καμιναριών, οι οποίοι με την πάροδο του χρόνου τη διαμόρφωσαν, δημιουργώντας τη δική τους παράδοση. Στην κοινότητα Φοινιού η αγγειοπλαστική τέχνη αποτέλεσε ένα προσοδοφόρο επάγγελμα για μεγάλο αριθμό κατοίκων. Οι άντρες ήταν κυρίως πιθαράδες. Οι γυναίκες κατασκεύαζαν ως επί το πλείστον αγγεία για τη μεταφορά και φύλαξη των γεωργικών προϊόντων και του νερού. Σήμερα η παραδοσιακή τέχνη της αγγειοπλαστικής στο Φοινί συνεχίζεται από Φοινιώτισσες αγγειοπλάστριες που κατασκευάζουν χρηστικά, αλλά κυρίως διακοσμητικά αγγεία κόκκινου πηλού.
Σύντομη περιγραφή:
Στο Φοινί η ιστορία της αγγειοπλαστικής τέχνης χάνεται μέσα στους αιώνες. Μερικές εκατοντάδες χρόνια πριν η κοινότητα Φοινιού αποτέλεσε ένα από τα τέσσερα σημαντικότερα κέντρα αγγειοπλαστικής τέχνης στην Κύπρο. Με την παρουσία της πρώτης ύλης (πηλού) στην περιοχή τους, την ευφυΐα και δεξιοτεχνία τους, οι Φοινιώτες αγγειοπλάστες δεν άργησαν να δημιουργήσουν τα φοινιώτικα πιθάρκα, τις κούμνες, τα σταμνιά, τις κούζες, τα πλουμιστά κουζούθκια, τα γνωστά σε όλους μας μικρά έργα τέχνης.
Στις μέρες μας λειτουργεί στην κοινότητα, με μεγάλη συμβολή του Κοινοτικού Συμβουλίου Φοινιού και του Συνδέσμου Αποδήμων, εργαστήρι αγγειοπλαστικής για τη διάσωση της παράδοσής μας και την εκμάθηση της παραδοσιακής αυτής τέχνης στους νεότερους. Απόδειξη της τέχνης και της φήμης των Φοινιωτών αποτελεί το γνωστό φοινιώτικο αγγείο που κοσμούσε το κέρμα των £0,10 σεντ της κυπριακής λίρας μέχρι την κατάργησή της.
Η παραγωγή των παραδοσιακών αγγείων κόκκινου πηλού στην κοινότητα Φοινιού διακρίνεται μέσα από τα τέσσερα στάδια παραγωγής τους ως ακολούθως:
- Εξόρυξη, συλλογή, μεταφορά του χώματος στο χωριό και επεξεργασία του χώματος.
- Ετοιμασία του πηλού
Μετά την ετοιμασία του χώματος (κοπάνισμα, κοσκίνισμα), ετοιμάζεται ο πηλός, ο οποίος ζυμώνεται με νερό. Για τα μικρά διακοσμητικά αγγεία ο πηλός μπορεί να ετοιμαστεί με το χέρι σε περιορισμένες ποσότητες. Για την κατασκευή των πιθαριών οι ανάγκες σε πηλό είναι πολύ μεγαλύτερες και ο πηλός ζυμώνεται σε ειδική γούρνα με ξυλόφτυαρο.
- Κατασκευή των αγγείων
Τα χειροποίητα αγγεία κατασκευάζονται με το χέρι στον πρωτόγονο τροχό ή/και χωρίς τροχό.
- Το καμίνιασμα των αγγείων
Ψήσιμο των αγγείων σε παραδοσιακό καμίνι.
Αναλυτική περιγραφή:
- Εξόρυξη, συλλογή και επεξεργασία του χώματος
Με την εξόρυξη, συλλογή και μεταφορά του χώματος (κόκκινη άργιλος) ασχολούνται κυρίως οι άντρες. Για την ετοιμασία του πηλού για τα μεγάλα πιθάρια και τις κούζες συνήθως χρειάζονται δύο είδη χώματος, το «άσπρο» και το «κόκκινο», ενώ για τα διακοσμητικά μικρά είδη αγγειοπλαστικής χρησιμοποιείται μόνο το «κόκκινο». Και τα δύο είδη χώματος αφθονούν στις γύρω περιοχές κοντά στο χωριό. Μετά την εξόρυξη και τη μεταφορά στο χωριό, ακολουθεί το άπλωμα και το στέγνωμα του χώματος. Στη συνέχεια γίνεται το κοπάνισμα για να σπάσουν οι σβώλοι. Αυτό επιτυγχάνεται με ξύλινο εργαλείο, το κουπάνι, ειδικά κατασκευασμένο από σκληρό ξύλο. Ακολουθεί το κοσκίνισμα που γίνεται με ειδικό κόσκινο για να αφαιρεθούν οι πέτρες και άλλα ξένα σώματα.
- Ετοιμασία του πηλού
Το ζύμωμα γίνεται σε ειδικά κατασκευασμένη γούρνα. Το χώμα ραντίζεται με νερό και μετά αναμιγνύεται με το νερό με ειδικό ξυλόφτυαρο. Αφού ολοκληρωθεί το ζύμωμα, ο πηλός μεταφέρεται στο χώρο εργασίας και είναι έτοιμος για χρήση.
- Κατασκευή των αγγείων
Τα χειροποίητα αγγεία του Φοινιού, εξακολουθούν να γίνονται με τον ίδιο τρόπο όπως στους προηγούμενους αιώνες. Η φόρμα των αγγείων γίνεται πάνω στο παραδοσιακό γυριστάρι. Το παραδοσιακό γυριστάρι, χαμηλό, αργόστροφο τροχό, ο οποίος αποτελείται από δυο κυκλικού σχήματος κομμάτια ξύλου, συνδεδεμένα με κεντρικό άξονα. Η αγγειοπλάστρια τοποθετεί το γυριστάρι μπροστά της και στην επιφάνεια του γυρισταρκού στερεώνεται ο φελλός (κομμάτι φλοιού δέντρου). Στο κέντρο της επιφάνειας του φελλού, τοποθετείται ένα κομμάτι πηλός, σε σχήμα μπάλας, ανάλογα με το μέγεθος του αγγείου που πρόκειται να κατασκευαστεί. Το γυριστάρι περιστρέφεται με το πόδι ή και με το χέρι, και η αγγειοπλάστρια να κτυπά την μπάλα του πηλού με τη γροθιά της, δημιουργώντας έτσι τη βάση του αγγείου. Ακολούθως, με τη βοήθεια του αριστερού χεριού, πιέζοντάς το εσωτερικά, και με το καλάμι εξωτερικά στο δεξί χέρι, πλάθει τα τοιχώματα του αγγείου δίνοντάς του το επιθυμητό σχήμα. Όταν χρειάζεται, ο τροχός γυρίζει και καθοδηγείται με το πόδι ή/και το χέρι. Η διαδικασία αυτή επαναλαμβάνεται πολλές φορές μέχρι να ολοκληρωθεί η φόρμα του αγγείου. Κατά διαστήματα η αγγειοπλάστρια βρέχει το αγγείο με ένα μικρό βρεγμένο κομμάτι υφάσματος για να βοηθήσει να διατηρείται υγρός ο πηλός και να σχηματίζεται πιο εύκολα το αγγείο προς τα πάνω.
Μετά τον σχηματισμό του αγγείου η αγγειοπλάστρια θα γυαλίσει τα τοιχώματά του με βρεγμένο ρούχο και θα το τοποθετήσει κάπου στη σκιά, μακριά από τα ρεύματα του αέρα μέχρι την επόμενη μέρα. Την επόμενη μέρα θα αφαιρέσει με ξυλομάχαιρο τον περιττό πηλό ώστε τα τοιχώματα του αγγείου να είναι του ίδιου πάχους. Στη συνέχεια θα γυαλίσει την επιφάνεια του αγγείου με βρεγμένο πανί και θα το στιλβώσει ελαφρά με την εξωτερική πλευρά καλαμιού. Ανάλογα με το είδος του αγγείου, θα του προσθέσει χέρια (λαβές), πλαστική διακόσμηση, όπως μαργαρίτες, κουκουνάρια, πουλάκια, ανθρωπάκια, καννούρκα κ.ά. Θα ακολουθήσει το στέγνωμα σε σκιερό μέρος. Όταν στεγνώσουν τελείως, τα αγγεία είναι έτοιμα για καμίνιασμα (ψήσιμο στο καμίνι).
- Το καμίνιασμα των αγγείων
Τα αγγεία μετά το στέγνωμα ψήνονται σε καμίνι ξύλων. Το παραδοσιακό καμίνι του Φοινιού έχει σχήμα κυλινδρικό, εσωτερική σχάρα για τον διαχωρισμό του θαλάμου φωτιάς από το επάνω χώρο στον οποίο τοποθετούνται τα αγγεία, και είναι ανοικτό στο επάνω μέρος. Πρώτα τοποθετούνται τα μεγάλα αγγεία και μετά ακολουθούν τα μικρότερα. Η φωτιά ανάβει στον κάτω θάλαμο και η θερμότητα μεταφέρεται από τις τρύπες του πατώματος στο πάνω μέρος. Το ψήσιμο διαρκεί από 10 έως 12 ώρες, ανάλογα με το μέγεθος των αγγείων. Αρχικά γίνεται η προθέρμανση του καμινιού και σταδιακά η φωτιά δυναμώνει. Το ψήσιμο των αγγείων γίνεται εμπειρικά από πεπειραμένους αγγειοπλάστες. Όταν τελειώσει ο κύκλος ψησίματος και ελαττωθεί η θερμοκρασία του καμινιού, δηλαδή μετά από 10 έως 12 ώρες, τα αγγεία είναι έτοιμα για χρήση.
Τα πιθάρια
Τα εξειδικευμένα βιομηχανικά προϊόντα εισαγωγής και η εμφάνιση ειδών μαζικής παραγωγής στην αγορά, αντικατέστησαν τα χειροποίητα είδη αγγείων. Την ίδια τύχη είχαν και τα πιθάρια. Η κατασκευή τους ήταν δύσκολη και χρονοβόρα γι' αυτό και η παραγωγή τους διακόπηκε μετά τα μέσα του 20ου αιώνα (αρχές δεκαετίας 1970). Τα αγγεία αυτά ήταν μεγάλα γι' αυτό κατασκευάζονταν κυρίως στον τόπο χρήσης τους. Τα κατασκεύαζαν κυρίως άντρες, οι πιθαράδες. Η πρώτη ύλη που χρησιμοποιούσαν προερχόταν από τις γύρω περιοχές. Επειδή η ποσότητα που χρειαζόταν ήταν πολύ μεγάλη, πολλές φορές οι πιθαράδες επέλεγαν τον τόπο κατασκευής των πιθαριών κοντά σε βίνες από κοκκινόχωμα. Η ετοιμασία της πρώτης ύλης είναι η ίδια όπως και για τα άλλα αγγεία.
Η κατασκευή τους διαρκούσε 15 με 20 ημέρες ανάλογα με το μέγεθός τους. Ο πιθαράς έπαιρνε ένα κομμάτι πηλό βάρους τριών - τεσσάρων κιλών για να δημιουργήσει την αρχή του πιθαριού, τη βάση του. Αυτό έπρεπε να ήταν αρκετά χοντρό για να κρατά το υπόλοιπο βάρος του πιθαριού. Την ίδια μέρα δημιουργούσε την αρχή για 5-6 πιθάρια. Κάθε μέρα τοποθετούσε και ένωνε ένα δακτύλιο στο καθένα από αυτά, δηλαδή ετοίμαζε ένα κουλούρι από πηλό και το ένωνε πάνω στο προηγούμενο ακολουθώντας τη φόρμα του πιθαριού. Ο καινούριος δακτύλιος ήταν απαραίτητο να κρατηθεί υγρός μέχρι την επομένη μέρα, γι' αυτό και ο πιθαράς κάλυπτε τα αγγεία με φύλλα καρυδιάς, αμπελιού ή συκιάς. Στη συνέχεια ο πιθαράς έπλαθε νέο χοντρό κουλούρι πηλού και το έστρωνε ομοιόμορφα πάνω από το δακτύλιο που είχε τοποθετήσει την προηγούμενη μέρα. Η εργασία αυτή διαρκούσε δύο έως και τρεις εβδομάδες, ανάλογα με το μέγεθος του πιθαριού. Ακολουθούσε το στέγνωμα που διαρκούσε περίπου ένα μήνα. Το ψήσιμο γινόταν σε ειδικά καμίνια, τα οποία αποτελούνταν από ένα μεγάλο θάλαμο, που χωρούσε 4 ως 5 πιθάρια.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Παρασκευά, Χ. (2015) Chronology, Topography and Social Change: A Multi-Linear Perspective on the Chalcolithic to Bronze Age Transition in Cyprus. Doctoral Thesis, The University of Edinburg.
Χρήστου Δήμος (1984) Αγγειοπλαστική, στη: Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια, επιμ. Α. Παυλίδης, τόμ. 1, σελ, 47-55, Λευκωσία.
Hampe, R. & Winter, A., (1962) Bei Töpfern und Töpferinnen in Kreta, Messenien und Zypern. Mainz: Verlag Phillipp von Zabern.
Ionas, I. (1998) Pottery in the Cyprus Tradition. Publications of the Cyprus Research Centre XXIII: Nicosia.
London, G., Egoumenidou, F. & Karageorghis, V (1990) Traditional pottery in Cyprus. Mainz: Verlag Phillipp von Zabern.
Επικοινωνία:
ΦΥΛΑΚΤΗΣ ΗΡΑΚΛΕΟΥΣ
ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΦΟΙΝΙΟΥ
ΔΗΜΟΥ ΗΡΟΔΟΤΟΥ 2, ΦΟΙΝΙ, ΛΕΜΕΣΟΣ, CY-4814
Τηλ. 25421545
Φαξ: 25421602
Email: president@phinivillage.com