Αιτητής:
Δήμος Αθηένου και Καλλινίκειο Δημοτικό Μουσείο Αθηένου
Ενδιαφερόμενες κοινότητες:
(σχετικοί φορείς και συνεχιστές του στοιχείου)
Κεντήτριες, Δήμος Αθηένου, Καλλινίκειο Δημοτικό Μουσείο Αθηένου
Πεδίο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς:
παραδοσιακές χειροτεχνίες
Έτος εγγραφής:
2015
Γεωγραφική κατανομή
Η Αθηένου είναι μία από τις κοινότητες στην οποία εντοπίζεται η «πιττωτή» δαντέλα ("βενίς") τύπου «reticella», με την ονομασία «πίττες». Στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα η κοινότητα της Αθηένου, μαζί με άλλα χωριά, όπως η Μελίνη, η Σκαρίνου, ο Κάτω Δρυς, η Βάβλα, η Βαβατσινιά, η Ορά, η Τόχνη, η Λουρουτζίνα, η Τρεμετουσιά και η Μελούσια, συνέβαλαν σε μεγάλο βαθμό στην παραγωγή της «πιττωτής» δαντέλας, για να ικανοποιηθεί η μεγάλη ζήτηση της από το εξωτερικό, σύμφωνα με τις παραγγελίες των «κεντητάρηδων» κεντηματεμπόρων των Λευκάρων και στη συνέχεια των εμπόρων της Αθηένου. Οι διάφοροι μελετητές αναφέρονται στο λευκαρίτικο, που είχε μεγάλη ζήτηση στο εξωτερικό και το περιγράφουν ως δαντέλα τύπου «reticella». Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία η δαντέλα της «reticella», γινόταν στη Βενετία από το 15ο αιώνα και στα Λεύκαρα κατά την Ενετοκρατία. Η «reticella» γινόταν επίσης και σε πολλά Ελληνικά νησιά τα οποία βρίσκονταν επίσης κάτω από Ενετική κυριαρχία.
Σύντομη περιγραφή
Η δαντέλα της Αθηένου, τύπου της ιταλικής «reticella», είναι τύπος κεντημένης χειροποίητης δαντέλας, που γίνεται σε ειδικό μαξιλαράκι με βαμβακερές καλής ποιότητας κλωστές. Αυτή συνεχίζει να γίνεται σε περιορισμένη κλίμακα στην Αθηένου, γι’ αυτό η κοινότητα δημιούργησε κέντρο, για προώθηση και εκμάθηση της δαντέλας, προσφέροντας υπό μορφή εκπαιδεύσεων την τεχνική, σε όσες γυναίκες της κοινότητας και της ευρύτερης περιοχής της Λάρνακας ενδιαφέρονται. Η δαντέλα γίνεται πάνω σε ύφασμα, σε αυτοτελή μοτίβα με γεωμετρικά σχήματα: τετράγωνα, τρίγωνα, στρογγυλά με χαρακτηριστικές ονομασίες ανάλογα με το αποτέλεσμα που παρουσιάζουν, χωρίς να ακολουθεί η κεντήτρια συγκεκριμένο σχέδιο. Χαρακτηριστικό σχέδιο δαντέλας που γινόταν μόνο στην Αθηένου είναι τα ελεύθερα αυτοτελή σχέδια δαντέλας με παραστάσεις, που γίνονται στο ειδικό μαξιλαράκι, χωρίς να χρησιμοποιείται ύφασμα αλλά μόνο σχέδιο της έμπνευσης της κεντήτριας. Τα μοτίβα σε γεωμετρική μορφή ονομάζονται «πίττες». Αυτές γίνονται από μνήμης, λόγω του γεωμετρικού σχήματος που έχουν. Οι δαντέλες που δεν έχουν γεωμετρικό σχήμα ονομάζονται «ολόπλουμες» γιατί δημιουργούν παραστάσεις εξολοκλήρου με δαντέλα. Για τους δύο τύπους σχεδίων χρησιμοποιείται εισαγόμενη βαμβακερή κλωστή καλής ποιότητας.
Αναλυτική περιγραφή
Στις αρχές του 20ού αιώνα στην Αθηένου ολοένα και περισσότερες γυναίκες ξεκίνησαν να κεντούν δαντέλες, αναλόγως της ζήτησης από Λευκαρίτες κεντηματεμπόρους και αργότερα από του Αθηενίτες. Πολλές Αθηενίτισσες θυμούνται τις μητέρες τους, οι οποίες γεννήθηκαν τις πρώτες δύο δεκαετίες του 20ού αιώνα, να κάθονται με τις γειτόνισσες στο δρόμο, κάτω από τη χαρουπιά, γύρω από ένα τραπέζι με τη λάμπα του πετρελαίου και να κεντούν.
Οι κεντήτριες κατασκευάζουν οι ίδιες το μαξιλαράκι του κεντήματος το οποίο χρησιμοποιείται για την κατασκευή της δαντέλας. Είναι από ξύλο με πάχος ένα εκατοστό περίπου καλυμμένο από ύφασμα με πυκνή και στερεή ύφανση, που να μη επιτρέπει στα άχυρα, με τα οποία γεμίζεται, να μετατοπίζονται ή να βγαίνουν μέσα απ’ αυτό. Το μαξιλαράκι από πάνω καλύπτεται μ’ ένα μονόχρωμο ή χρωματιστό ύφασμα, και η επιφάνειά του είναι ελαφρά κυρτή (πομπέ). Οι διαστάσεις του είναι 25 Χ 30 εκ. περίπου.
Πάνω στο μαξιλαράκι τοποθετούνται καρφίτσες, ανάλογα με το σχέδιο και ρίχνονται κλωστές πάνω σε αυτές για οριοθετηθεί το σχήμα της επιθυμητής δαντέλας, είτε πρόκειται για αυτοτελή γεωμετρικά σχήματα είτε πρόκειται για μοτίβα «ολόπλουμης» δαντέλας. Επίσης, χρησιμοποιούνται καρφίτσες στις περιπτώσεις που θα αφαιρεθεί μέρος του υφάσματος και θα γεμίσει με δαντέλα ο κομμένος χώρος, για να στερεώσουν το ύφασμα πάνω στο μαξιλαράκι. Στις περιπτώσεις αυτές τα σχέδια των μοτίβων της δαντέλας είναι γεωμετρικά. Το γέμισμα του κενού χώρου, όπως και όλων των γεωμετρικών σχημάτων, δημιουργείται με ριχτές κλωστές σταυρωτά και χιαστί, που ονομάζονται «στύλλοι». Αυτοί πλέκονται με «πλεχτή» βελονιά, (φεστόνι), συνδυασμένη με κόμπους ή χωρίς, δημιουργώντας τα «κλωνιά». Πάνω στα «κλωνιά» πλέκονται και δημιουργούνται τα σχέδια της δαντέλας με γεωμετρική μορφή. Οι κεντήτριες ονομάζουν τα σχέδια αυτά «πίττες». Ανάλογα με την εσωτερική τους διακόσμησης ονομάζονται «ιταρωτά», «γυριστά» ή «φοινικωτά». Τα μοτίβα στα παλαιότερα είδη δαντέλας ήταν αυστηρά γεωμετρικά, για να γίνουν αργότερα «ολόπλουμα», χωρίς δηλαδή ύφασμα και τα οποία απεικονίζουν ελικοειδή φύλλα, λουλούδια, πουλιά, ζώα, ανθρωπόμορφες φιγούρες, συνθέσεις με σκηνές από την καθημερινή ζωή, πράγμα που χαρακτηρίζει τις δαντέλες τις Αθηένου.
Όλες οι δαντέλες γίνονται με βαμβακερές κλωστές τύπου «μερσεριζέ» καλής ποιότητας κλωσμένες, λείες, ειδικές για κέντημα, (κουβαρίστρα, Νο 30 ή 40). Τα χρόνια που οι Αθηενίτισσες κεντούσαν για τους κεντηματεμπόρους, χρησιμοποιούσαν κλωστή Νο 50 ή 60, δηλαδή πιο λεπτή. Το βελόνι είναι λεπτό (Νο 7). και η κλωστή χρησιμοποιείται μονή ή διπλή ανάλογα με το είδος της δαντέλας. Για να μη λερώνεται η δαντέλα κατά τη διαδικασία κατασκευής της χρησιμοποιείται μια βοηθητική πετσέτα, υφαντή συνήθως, πάνω στην οποία ακουμπά το χέρι της κεντήτριας όταν κεντά.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Γιανναρά, Τ. 1986, Ελληνικές Κλώστινες συνθέσεις - Δαντέλες (Αθήνα: Μέλισσα)
Berry, L. R., 2004, Reticella: a walk through the beginnings of Lace, with Sabrina de la Bere.
Τα Παραδοσιακά της Αθηένου, σκηνοθεσία Πασχάλης Παπαπέτρου, Anadysis Films Ltd 2006
Λάμπρου, Κ. Λ. 2014, Κεφάλαια από την Ιστορία και την Κοινωνία της Αθηαίνου, ΙΔΕΑ Εκδόσεις – Διαδίκτυο, Αθήνα.
Μπότσαρης, Α. 2013, Αθηαίνου. Αναμνήσεις από το χθες. Κ. Επιφανίου, Λευκωσία.
1990, Η Αθηαίνου, Περιοδικό του Δήμου Αθηαίνου, (Λευκωσία: Theopress).
2003, Τα Κυπριακά Παραδοσιακά Κεντήματα, Υπουργείο Γεωργίας, Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος, Λευκωσία.
1993, Κυπριακή Λαϊκή Τέχνη, Pierides Foundation, Λευκωσία.
Χατζηγαβριήλ, Λ., Χριστοφόρου, Α. Τ. 1996, Η Συλλογή Κεντημάτων και Δαντέλων του Λεβέντειου Δημοτικού Μουσείου Λευκωσίας, Λευκωσία.
Χατζηγιασεμή, Α. Λευκαρίτικα-τέχνη και παράδοση, Theopress (υπό έκδοση)
Ohnefalsch, Richter, M. H. (1913) Griechische sittenund gebrauche auf Cypern, Berlin. Μετάφραση στα Ελληνικά Ήθη και Έθιμα στην Κύπρο, (Μετάφραση –εισαγωγή σχόλια και επιμέλεια Άννα Μαραγκού. Πολιτιστικό Κέντρο Λαϊκής Τράπεζας. Λευκωσία,1994.
Επικοινωνία:
Νόνη Παπουή Παπασιάντη
Έφορος Καλλινίκειου Δημοτικού Μουσείου
Τηλέφωνα: 24524002 / 24811370
Φαξ: 24522333
Email: museum@athienou.org.cy