Αιτητές - Ενδιαφερόμενες κοινότητες και φορείς:
Μιχάλης Ττερλικκάς – Μουσική Παρέα «Μούσα»
Λαογραφικός Όμιλος Λεμεσού
Εταιρεία Κυπριακών Σπουδών
Ευαγόρας Καραγιώργης
Δρ Αντιγόνη Πολυνείκη
Λαογραφικός Όμιλος ‘’ΚΤΗΜΑ’’ Παφος
Πεδίο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς:
προφορικές παραδόσεις
Έτος εγγραφής:
2019
Γεωγραφική κατανομή:
Παγκύπρια παρουσία του στοιχείου (αγροτικές και αστικές περιοχές) αλλά και στις κυπριακές παροικίες της διασποράς στην Ευρώπη, Αμερική, Αφρική και Αυστραλία.
Περιγραφή:
«Φωνές», στην κυπριακή μουσική παράδοση λέγονται διάφορες μελωδίες, πάνω στις οποίες τραγουδιούνται νέα δίστιχα, κυρίως ερωτικά, αλλά όχι αποκλειστικά. Τα δίστιχα αυτά μπορεί να είναι είτε παλιά, αγνώστων δημιουργών, είτε καινούργια από επώνυμους πλέον δημιουργούς. Οι «Φωνές» λειτουργούν ως χαρακτηριστικά πρότυπα μελωδίας στη βάση των οποίων τραγουδιούνται νέοι ποιητικοί στίχοι. Μέχρι και τα μέσα του 20ου αιώνα, όταν οι συγκοινωνίες και η επικοινωνία ήταν υποτυπώδεις έως ανύπαρκτες, οι «Φωνές» είχαν περισσότερο τοπικό χαρακτήρα και ήταν γνωστές η κάθε μια από αυτές στην περιοχή που δημιουργήθηκαν ή εξελίχθηκαν και καλλιεργήθηκαν. Στη συνέχεια όμως, με την ανάπτυξη των συγκοινωνιών και των μέσων επικοινωνίας διαδόθηκαν σε όλη την Κύπρο. Οι «Φωνές» πήραν τις ονομασίες τους κυρίως από τις περιοχές στις οποίες δημιουργήθηκαν, εξελίχθηκαν και καλλιεργήθηκαν, αλλά και από άλλους λόγους που θα αναφερθούν στην εκτενέστερη περιγραφή.
Αποτελούν βασική έκφανση του προφορικού και παραδοσιακού πολιτισμού της Κύπρου. Προσαρμοσμένες στα εκάστοτε ήθη, έθιμα και στις εκάστοτε ιδιομορφίες των Κυπρίων, οι κυπριακές «Φωνές» συνεχίζουν να αποτελούν μέχρι σήμερα μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης και δημιουργίας, μέσο εξωτερίκευσης και επικοινωνίας συναισθημάτων και αντιλήψεων, τρόπο διασκέδασης καθώς και δραστηριότητα που προάγει τη διαμόρφωση της ατομικής και συλλογικής ταυτότητας των Κυπρίων.
Αρκετές από τις «Φωνές» αυτές τις συναντάμε σε διάφορες μελωδικές παραλλαγές, οι οποίες διαμορφώνονταν ανάλογα των φωνητικών ικανοτήτων των εκτελεστών αλλά και των παραδόσεων της κάθε περιοχής. Οι «Φωνές», ως τραγούδια της «τάβλας», του τραπεζιού, είναι ελεύθερου ρυθμικού τύπου και χαρακτηρίζονται από ρυθμική και μελωδική ελευθερία στην εκτέλεσή τους. Όταν ο/η τραγουδιστής/-στρια είναι καλλίφωνος/-η και ανάλογα με το κέφι της περίστασης, διανθίζουν την εκτέλεση της «Φωνής» με διάφορα μελωδικά στολίδια και ποικίλματα, «τσακκίσματα», με αποτέλεσμα τη δημιουργία διαφορετικών παραλλαγών, χωρίς όμως να αλλοιώνεται ποτέ ο κύριος κορμός και πορεία της μελωδίας της «Φωνής».
Στην Κύπρο, που σε παλαιότερες εποχές μια μεγάλη μερίδα του λαού επικοινωνούσαν κυριολεκτικά με τα δίστιχα, ήταν φυσικό αφού δεν ήταν δυνατό ο κάθε ένας να δημιουργεί δική του μελωδία για να προσαρμόσει τους στίχους του, να χρησιμοποιεί τις υπάρχουσες μελωδίες, με αποτέλεσμα οι «Φωνές»» αυτές να πάρουν εξέχουσα θέση στη τοπική μας μουσική. Αφού λοιπόν οι «Φωνές»» αυτές τραγουδιούνταν από όλο σχεδόν τον λαό ήταν και πάλι φυσικό, ο κάθε ένας, είτε γιατί δεν συγκρατούσε καλά την μελωδία, είτε γιατί η «Φωνή» του δεν τον βοηθούσε, είτε γιατί ήταν καλλίφωνος, να αλλάζει κάπως την μελωδία αφήνοντας όμως άθικτο τον βασικό κορμό, με αποτέλεσμα την δημιουργία των διάφορων παραλλαγών.
Οι «Φωνές» πήραν τις ονομασίες τους κυρίως από τις περιοχές στις οποίες δημιουργήθηκαν, εξελίχθηκαν και καλλιεργήθηκαν. Διαπιστώνοντας ότι υπάρχουν αρκετές «Φωνές» οι οποίες δεν καλύπτονται από τις τοπικές ονομασίες, μπορούμε να κατατάξουμε τις «Φωνές», όσον αφορά την ονομασία, ως εξής:
- «Φωνές» με ονομασία σύμφωνα με τον τόπο προέλευσης, (όπως Καρπασίτισσα, Μεσαρίτισσα, Παφίτισσα, Ακαθκιώτισσα, Παραλιμνίτισσα κλπ)
- «Φωνές» με ονομασία σύμφωνα με το γεγονός, τη γιορτή ή την περίσταση κατά την οποία τραγουδιούνται. Όπως, του γάμου, των σήκωσων, η Φωνή των σατσ̆ιών (ή τ’ ασ̆ερομπασμάτου), η καμηλαρίσιμη Φωνή, η ποιητάρικη και άλλες.
- Μια τρίτη, μικρή, κατηγορία είναι κάποιες «Φωνές» οι οποίες αρχικά ήταν αυτοτελή τραγούδια, ή χοροί των οποίων όμως η εύκολη και ευχάριστη μελωδία χρησιμοποιήθηκε στη συνέχεια κατά κόρον για την μουσική επένδυση διαφόρων διστίχων. Ένα παράδειγμα είναι το πολύ γνωστό τραγούδι «Πορτοκαλιά του Καραβά» το οποίο αρχικά ήταν τραγούδι με Μικρασιάτικη προέλευση, αλλά στη συνέχεια εξελίχθηκε σε «Φωνή» που τραγουδιέται σε όλη την Κύπρο.
- «Φωνές» που πήραν την ονομασία τους σύμφωνα με το ύφος και τη διάθεσή τους, όπως η Νεκαλιστή.
- «Φωνές» που πήραν το όνομά τους από το όνομα αυτού που τις τραγούδησε πρώτος, όπως η Κοτροφίσιμη, ή κάποιου που είχε κάποια σχέση με τη αυτή.
- «Φωνές» των οποίων η αιτία της ονομασίας είναι κάποια λέξη που περιεχόταν σε κάποιο χαρακτηριστικό δίστιχο της Φωνής αυτής, όπως η Φωνή Καταραμένη.
«Τα κόκκαλα μου να γινούν καννιά σαν την ανέμην
Εν παραιτώ που λλόου σου, ορή καταραμένη».
Οι κυπριακές «Φωνές», στη μορφή που διατηρούνται σήμερα, εξακολουθούν να αποτελούν μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης και εξωτερίκευσης της ταυτότητας και των συναισθημάτων των Κυπρίων σε σημαντικές στιγμές της ζωής τους, ιδιωτικής/οικογενειακής και συλλογικής/κοινοτικής. Ερμηνεύονται από άνδρες, γυναίκες και μερικές φορές παιδιά σε διάφορες περιπτώσεις 1) στην καθημερινότητα 2) σε γλέντια, 3) σε γάμους καθώς επίσης και από μέλη παραδοσιακών μουσικών και χορευτικών συγκροτημάτων, στο πλαίσιο: 1) μουσικών συναυλιών και παραστάσεων, 2) σημαντικών θρησκευτικών εορτών (π.χ. Πάσχα, Πανήγυρι του Κατακλυσμού), 3) φεστιβάλ και πολιτιστικών εκδηλώσεων Δήμων και κοινοτήτων (π.χ. Γιορτή του Κρασιού), 4) χοροεσπερίδων και γλεντιών 5), τηλεοπτικών εκπομπών με θέμα τον λαϊκό και παραδοσιακό πολιτισμό, 6) επιστημονικών ημερίδων και συναντήσεων (Πολυνείκη 2011)
Σημαντικό ρόλο στη διατήρηση της προσωπικής ιδιοσυγκρασίας στην ερμηνεία/εκτέλεση των κυπριακών «Φωνών» έχουν οι έμπειροι παραδοσιακοί ερμηνευτές μεγαλύτερης ηλικίας και οι καταξιωμένοι τραγουδιστές και δάσκαλοι παραδοσιακής μουσικής και τραγουδιού που εξακολουθούν να ερμηνεύουν κατά περίσταση και προτίμηση τις «Φωνές» σε στιγμές του ιδιωτικού/οικογενειακού τους βίου, σε διάφορες κοινωνικές και μουσικές εκδηλώσεις καθώς και στο πλαίσιο μουσικών μαθημάτων σε μουσικά σχολεία, ωδεία και σχολές παραδοσιακής μουσικής.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Αβέρωφ, Γ. (1989) Τα δημοτικά τραγούδια και οι λαϊκοί χοροί της Κύπρου. Λευκωσία: Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου.
Αποστολίδης, Χρ. (1910) Άσματα και χοροί της Κύπρου. Λεμεσός, χ.ό.
Αρτεμίδης, Κ. (1952) Από τα Κυπριακά δημοτικά τραγούδια, Κυπριακές Σπουδές, 16. Λευκωσία, σελ. 29-36.
Ασσιώτη, Γ. (2004) Κυπριακοί Χοροί. Ανδρικοί και Γυναικείοι (Χορογραφίες & Μουσική). Β’ έκδοση (ά έκδοση 1962). Λευκωσία: χ.ό.
Γιαγκουλλής, Κ. (2011) Ανθολογία Κυπρίων Ποιητάριδων και Λαϊκών Ποιητών Λευκωσία Κατσώνη Κ. (2015) Οι ποιητάρικες φυλλάδες του Ανδρέα Μαππούρα, Λάρνακα, Ίδρυμα Ανδρέας Μαππούρας
Παπαδοπούλου, Μ. (επιμ.) (2003) Θράκη – Αιγαίο – Κύπρος: Λαογραφικές Μουσικοχορευτικές Διαδρομές. Πρακτικά Συνεδρίου (Λεμεσός 7-9 Σεπτεμβρίου 2001). Λεμεσός: Λαογραφικός Όμιλος Λεμεσού.
Παπαδοπούλου, Σ. (1993) Παραδοσιακά Τραγούδια και Χοροί της Κύπρου, Λευκωσία: Ίδρυμα Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ’.
Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα (1999) Κύπρος Δημοτική Μουσική. Ναύπλιο: Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα.
Πρωτοπαπά, Κ. (2003) Χοροί και δρώμενα στον κυπριακό γάμο Στο: Πρακτικά Δ’ Συμποσίου Κυπριακής Λαογραφίας, Λευκωσία: Λαογραφικός Όμιλος Λεμεσού.
Πολυνείκη Αντιγόνη (2011) From wedding dance floors to music classrooms: Narratives of Learning to Play Traditional Music Instruments Amongst Greek Cypriots (1930-2010). Διδακτορική διατριβή. Reading: University of Reading.
(1999) Πρακτικά Γ’ Συμποσίου Κυπριακής Λαογραφίας. Ναύπλιο: Λαογραφικός Όμιλος Λεμεσού και Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα.
(2008) Πρακτικά Δ’ Συμποσίου Κυπριακής Λαογραφίας (Λεμεσός 22-23 Νοεμβρίου 2003). Λευκωσία: Λαογραφικός Όμιλος Λεμεσού.
(2012) Πρακτικά Ε’ Συμποσίου Κυπριακής Λαογραφίας “Η γυναίκα στην παραδοσιακή κοινωνία της Κύπρου” (Λεμεσός 20-22 Νοεμβρίου 2009) Λευκωσία: Λαογραφικός Όμιλος Λεμεσού
Ρουσουνίδης, Α. (επιμ.) (1985) Πρακτικά του Α’ Συμποσίου Κυπριακής Λαογραφίας (Λεμεσός, 20-25 Μαρτίου 1978) Λευκωσία: Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών και Λαογραφικός Όμιλος Λεμεσού.
Τομπόλης, Σ. (1966) Κυπριακοί Ρυθμοί και Μελωδίες. Λευκωσία: Τυπογραφεία ΖΑΒΑΛΛΗ.
Τομπόλης, Σ. (1980) Δημοτικά Τραγούδια και Χοροί της Κύπρου. Λευκωσία: Τυπογραφεία Βιολάρη ΛΤΔ.
Χριστοδούλου, Μ. & Ιωαννίδης, Κ. (1987) Κυπριακά δημώδη άσματα. Λευκωσία, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών.
Επικοινωνία:
Δρ Αντιγόνη Πολυνείκη
Μουσικολόγος
Email: antigonip@cytanet.com.cy
Μιχάλης Ττερλικκάς
Ιδρυτής και υπεύθυνος Μουσικής Παρέας «Μούσα»
Email: mousalyra@cytanet.com.cy